Exclusive Interview with U.S. Ambassador Mark C. Minton

АНУ-аас Монголд суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Марк Минтон гуай нутаг буцаж буйг тохиолдуулж түүнтэй хийсэн NTV телевизийн ярилцлагын монгол транскриптыг бүрэн эхээр нь толилуулж байна. Өнгөрсөн хавар хийсэн энэхүү ярилцлагад хоёр орны харилцаа, эдийн засаг, боловсролын салбар, цаг үеийн тулгамдсан асуудлаас гадна түүний хувийн амьдралын талаар хөндөж аль болох албан бус, илэн далангүй ярилцлага хийхийг зорьсон юм. Монголд сүүлийн 3 жил маш үр бүтээлтэй ажилласан тэрээр жинхэнэ дипломат хүн ийм л байдаг болов уу гэмээр биеэ эрхэмсэг сайхан авч явдаг, монголын түүх, соёлын талаар өргөн мэдлэгтэй, эелдэг өнгөөр их сайхан ярьдаг хүн ажээ. Манай улст энэ мундаг дипломат шиг элчин сайдууд олноор ирж суугаасай гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрсөн билээ.

NTV's Exclusive Interview with Mark C. Minton
Ambassador Extraordinary & Plenipotentiary of the United States of America to Mongolia
April 7, 2009 – 2:30 pm
U.S. Ambassador’s Residence, Ulaanbaatar
(Mongolian transcript)

Д.Сайнбаяр: Ярилцлагаа магадгүй энэ жилийн хамгийн алдартай асуулт буюу бидэнд нүүрлээд буй дэлхийн эдийн засгийн хямралын талаар эхлэе. Танай оронд энэ хямрал хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

Марк Минтон: АНУ нь Монгол улс болоод дэлхийн бараг бүх улс орны нэг адил өнөө цагийн эдийн засгийн хямралд автаад байна. Өөрийн тань онцлон хэлсэнтэй адил энэ хямрал маань дэлхийг хамарсан эдийн засгийн хямрал юм. Барак Обамагийн шинэ засгийн газар анхнаасаа л маш хүнд бэрхшээлтэй асуудлуудын өмнө ажлын гараагаа эхэлсэн боловч хэрэгжүүлж эхэлсэн бодлого нь АНУ-ын хувьд маш амжилттай үр дүн үзүүлж эхлээд байна. Эдийн засгийг сэргээж, маш их хэмжээний өр зээлтэй хүмүүст туслах, банк санхүүгийн зах зээлийг эргэлтэнд оруулах, энэ хооронд эрчим хүч, боловсрол гэх мэт шинэ эдийн засгийг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулах ёстой бусад салбаруудад шинэ бодлого баримтлан ажиллаж байна. Миний бодлоор бид эхний ээлжинд Америкийн эдийн засгийг тогтворжуулж чадвал дэлхийн бусад улс орнуудыг хямралаас гарахад хөшүүрэг болж чадна гэж үзэж байна.

Танай улсын хэвлэл мэдээллийн салбар хямралын үед ямар реакц үзүүлж байна вэ?

Яг л Монголын хэвлэл мэдээлэл яаж байгаа вэ, түүнтэй яг л адил байгаа. Энэхүү хямралд хөтөлж аваачсан урьдын бодлого, үзэл баримтлалуудын талаар хүчтэй шүүмжлэл гарч байгаагаас гадна энэ нөхцөл байдалд ямар арга хэмжээ авах ёстой талаарх хэлэлцүүлэг хүчтэй өрнөж байна. Барак Обамагийн засгийн газар харьцангуй маш шийдэмгий алхамуудыг хийсэн. Маш олон янзын үзэл санаа байгаа ч Ерөнхийлөгч Барак Обама хийх гэж буй үйлсийнхээ төлөө америкийн ард түмнээс маш сайн дэмжлэг хүлээж байгаа.

Эдийн засгийн хямралтай үед Монголчууд АНУ-аас ирэх зээл тусламжын асуудал болоод Мянганы сорилын сангийн цаашдын хөгжилд санаа зовж байгаа. Тэгэхээр Монгол болон Монголтой ижил төстэй орнуудад энэ зээл тусламжын асуудлын хүрээнд АНУ ямар шинэ байр суурь баримталж байгаа вэ? АНУ-ын зээл тусламжын хөтөлбөр цаашид үргэлжилж, магадгүй ихсэнэ гэж та бодож байна уу?

Яг үнэндээ асуултын хариултыг та өөрөө оноод хэлчих шиг боллоо. (инээв) Эдийн засгийн хямрал бол үнэхээр гэнэтийн, магадгүй санаанд оромгүй зүйл болсон. Гэхдээ Монгол улсад олгож буй эдийн засгийн зээл тусламж, болоод хамтын ажиллагааны хөтөлбөрүүд нь үргэлжлээд зогсохгүй цаашид магадгүй улам нэмэгдэнэ гэж бодож байна. Үүний цаад шалтгаан юу вэ гэвэл жишээ нь Мянганы сорилын сангийн хувьд төслүүдийг санхүүжүүлж, хэрэгжүүлэхэд зориулагдсан хөрөнгө нь аль хэдийнэ тусдаа шийдэгдчихсэн байгаа. Тийм ч учраас энэ мөнгийг буцаана гэсэн ойлголт байхгүй. Мөнгө нь зохих газраа байгаа. Харин бусад байнгын тусламжын хөтөлбөрүүд болоод аюулгүй байдал, мөн хоол хүнсний тусламжууд нь хамгийн наад зах нь гэхэд хуучин түвшнийхээ хэмжээнд үргэлжлэх болно. Чухамдаа ерөнхийлөгч Барак Обама, төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтон нар саяхан гадаад харилцааны агентлагуудад болон гадаадын улс орнуудад олгох тусламжын хөтөлбөрт зориулагдах төсвийг нэмэгдүүлэх зорилготой байгаагаа илэрхийлсэн. Тэгэхээр ирэх хэдэн жилийн хэтийн төлөв байдлыг харвал Монгол улсад олгох зээл тусламж нэмэгдэх хандлагатай байгаа.

Сайхан мэдээ байна. Сүүлийн хэдэн жил, тэртусмаа 2008, 2009 онуудад хоёр орны дипломат харилцааны хөгжилд гарсан тэмдэглүүштэй ололт, амжилтуудыг та хэрхэн дүгнэх вэ?

Мэдээж миний бодлоор саяхан 2008 онд хэрэгжиж эхэлсэн Мянганы сорилын сангийн төсөл нь маш том, шинэ төсөл байлаа. Гэхдээ бид одоо шинэ засгийн газартай болсон шүү дээ. Обамагийн засгийн газар нь өөрийн гэсэн шинэ бодлого, санаачлага гаргаж байгаа. Төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтон саяхан Азийн улс орнуудад айлчлахдаа Обамагийн засгийн газрын зүгээс дэлхийн цаг уурын өөрчлөлттэй тэмцэх үүднээс байгаль орчны асуудалд гол анхаарлаа хандуулах болно гэдгээ мэдэгдсэн. Энэ бол их шинэлэг зүйл юм л даа. Мөн хамгийн сүүлийн үеийн технологийг хөгжүүлэх гэх мэт. Цаг уурын өөрчлөлт болон байгал орчины асуудал нь хоёр орны хоорондын хамтын ажиллагааны нэг ирээдүйтэй салбар гэж үзэж байна. Ирэх 8 дугаар сард Бүс нутгийн цаг уурын өөрчлөлт, хүрээлэн буй орчны дээд хэмжээний уулзалт Улаанбаатар хотод зохион байгуулагдах гэж байна. Бидний зүгээс тэр үйл ажиллагааг сайн дэмжиж ажиллахаар зэхэж байна. Гадаадын бусад улс орнуудтай хамтарч цаг уурын өөрчлөлттэй тэмцэх үйл ажиллагаанд Монгол улсын оролцоо маш чухал. Та ч сайн мэдэх байх, Монголд цаг уурын өөрчлөлт маш ихээр нөлөөлж байгаа. Хамгийн их анзаарагдаж буй асуудал бол цөлжилтийн үйл явц юм. Монгол дахь цөлжилтийн эсрэг авах арга хэмжээг бид судлах шаардлагатай.

Миний бодлоор 2 орны харилцааг эдийн засаг, худалдаа гэхээсээ илүүтэй боловсрол, соёлын солилцоон дээр суурилж хөгжүүлвэл илүү бодит үр дүнтэй юм болов уу гэж хардаг. Та үүнтэй санал нэгдэх үү?

Миний бодлоор худалдаа, эдийн засгийн салбар дахь бидний харилцаа маш сайн ирээдүйтэй гэж боддог. Америкийн томоохон пүүс компаниуд Монголын дэд бүтэц, уул уурхайн салбарын хөгжил болоод хэрэглээний зах зээлд Америкийн чанартай бүтээгдэхүүн нийлүүлж, Монголд хамтран ажиллах түнш байгууллага олж, хамтран ажиллахад хэзээд бэлэн байсаар ирсэн. Гэхдээ би таны хэлж буйтай санал нэг байна. Ирээдүйд хоёр орны харилцааны олон хүчин зүйлс хүнээс хүнд буюу хувь хүмүүсийн харилцаан дээр тогтож хөгжих нь дамжиггүй. Тэртусмаа боловсролын салбарт. Та өөрөө Америкийн их сургуульд суралцсаны хувьд сайн мэдэж байгаа байх, Америкийн боловсролын систем нь хувийн их сургуулиудын системд суурилж явагддаг шүү дээ. Тиймээс ч хоёр орны боловсрол, соёлын солилцоог нэмэгдүүлэхэд хувийн секторын оролцоог нэмэгдүүлэх явдал маш чухал. Нэлээд олон жишээ бий. Бид ч дэмжих талаас ажиллаж байгаа. Саяхан Вашингтон мужын Вестерн Вашингтоны их сургуулийн удирдлага Монголд 7 хоногийн хугацаатай айлчилж, Монголын их сургуулиудтай хамтран ажиллах, багш, профессор болон оюутнуудыг харилцан солилцох боломжыг судалсан. Мөн түүнчлэн засгийн газрын түвшинд хэрэгжүүлж буй чухал хөтөлбөрүүд ч бий. Фулбрайтын тэтгэлэг, Хамфри фелловшип гэх мэт. Бид энэ хөтөлбөрүүдийг нэмэгдүүлсээр байгаа. Тэтгэлгийн тоо цөөхөн л дөө. Жишээлбэл урьд жилийн тэтгэлгийн тоог нэмэгдүүлж өнгөрсөн жил 9 монгол оюутныг засгийн газрын хөтөлбөрийн хүрээнд Америкт бакалаврын зэрэг эзэмшүүлэхээр явуулсан. Харин энэ жил нэгэн шинэ хөтөлбөрийн хүрээнд 12 монгол оюутныг богино хугацааны англи хэлний сургалтанд хамруулахаар АНУ руу явуулсан. Бид 2 орны боловсролын солилцоог засгийн газрын илүү олон хөтөлбөр, гэхдээ гол төлөв хувийн секторыг Монголын их сургуультай хамтруулах үйл ажиллагааг дэмжин ажиллаж байгаа.

Та сая АНУ-ын их сургуулиудад суралцах монгол оюутны тоог дурдлаа. Би буруу санаагүй бол Америкт суралцаж буй олон улсын оюутны талаарх АНУ-ын Цагаачлалын албаны (USCIS) 2007 оны судалгаан дээр их сонин тоо байдаг юм билээ. Энэ судалгаагаар бол Америкт xэлний курсээс авахуулаад их дээд сургуулийн бакалавр, магистрын түвшинд нийт 6000 гаруй монгол оюутан албан ёсоор суралцдаг юм байна. Үнэндээ энэ тоо бол Монголын хүн амтай харьцуулахад гайхамшигтай өндөр тоо. Энэ үзүүлэлтээрээ Америкт суралцаж буй дэлхийн бусад улсаас ирсэн оюутны тоогоор эхний 40 орны тоонд орсон байхыг хараад баярлаж байлаа. Энэ тоо өсөх үү гэсэн миний асуултад та сая хариулчихлаа.

Тийм ээ, бид энэ тоог л өсгөхийг хүсдэг. (инээв)

Тийм ээ, гэхдээ ихэнхи Монгол оюутнууд санхүүгийн бэрхшээлээ даван туулах үүднээс илүү олон тэтгэлэг, болоод санхүүгийн туслалцаа хайдаг болов уу. Яагаад вэ гэвэл Америкийн их дээд сургуулийн төлбөр маш өндөр шүү дээ. Түрүүн та яриандаа уул уурхайн салбарыг дурдсан болохоор би энэ талаар таниас нэг зүйл асуумаар байна. Монголын уул уурхайн салбарын хөгжил, энэ салбарын ирээдүйн нөөц бололцооны талаар та ямар бодолтой байдаг вэ? Одоо яригдаж буй Рио Тинтотой хийгдэх Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурах асуудлыг бид яаравчлах ёстой юу эсвэл хүлээзнэх ёстой юу?

Уул уурхайн баялгийг ашиглах тал дээр Монгол улс асар их нөөц бололцоотой орон гэж хувьдаа үздэг. Олон улстай харилцаагаа өргөжүүлэх Монгол улсын хүчин чармайлт нь дэлхийн зиндааны хэд хэдэн томоохон корпорациудыг Монголд томоохон төслүүдэд оролцох бололцоог олгосон. Мэдээж хэрэг аль төсөл дээр ямар саналыг хүлээн авахаар шийдэх нь Монголын ард түмний хэрэг бөгөөд тэд ирж буй саналуудыг маш хянамгай судалж үзэх нь ч зүйн хэрэг. Монголын ард түмэн ямар ч шийдвэр гаргасан бай монголын түнш орнууд монголчуудыг зарчмаа зөв тодорхойлж, уул уурхайн олборлолтоо хэзээ эхлүүлэхээ шийдэх нь чухал гэж үздэг. Яагаад вэ гэвэл монголын ард түмэнд хэрэгтэй маш их зүйлсийг уул уурхайгаас олох хөрөнгөөр бүтээн байгуулж болно. Дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэнд гээд бүх салбарт. Ийм ч учраас монгол улсын гадаад дахь түнш, найз нөхөд нь монголын ард түмэн энэхүү уул уурхайн хөрөнгө оруулалтаас олох ашиг шимээс аль болох хурдан хүртэж эхлээсэй гэж хүсдэг. Мөн энэ ярилцлагын эхэнд таны хэлсэнтэй адил бид дэлхийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед байна. Ийм хэцүү үед дэлхийд нэр хүнд сайтай монгол улс нь олон улсын хамтын нийгэмлэгээс тусламж авах бололцоотой байгаа нь олзуурхууштай хэрэг. Тэртусмаа эдийн засгийн хямрал шувтрах үед улс цаашдын хөгжилдөө ашиглах өөрийн гэсэн баялаг нөөц бололцоо, чадвартай байгаа нь бүр их олзуурхууштай юм. Тийм ч учраас Монголын гадаад дахь анд нөхдүүд нь Монгол улсыг аль болох хурдан уул уурхайн баялгаа ашиглаж эхэлвэл Монголын ард түмэнд илүү үр өгөөжтэй гэж үзэж байгаа. Мэдээж үүнийгээ хэрхэн яаж, ямар түншүүдтэйгээ хийх нь та бүгдийн бие даасан шийдвэрээс хамаарна.

Ихэнхи үзэгчид таныг АНУ-аас Монгол улсад суугаа элчин сайд гэхээсээ магадгүй Марк Минтон гэж хувь хүн хэн бэ гэж сонирхож байж болох юм. Хэрэв та татгалзахгүй бол би энэ томоохон сэдвүүдээс хазайж танаас хэдэн хувийн шинж чанартай асуултууд асууя.

Бололгүй яахав.

Та бол Колумбын их сургуульд утга зохиолын ангид суралцаж, алдарт Йелийн их сургуулиас түүхийн ухаанаар магистрын зэрэг хамгаалсан хүн. Сургуульд байхдаа та Монголын түүх сонирхож байсан уу?

Тэгэлгүй яахав. Колумбийн их сургуульд байхдаа би англи хэл судлалын ангид сурч байсан. Тэр үед зүүн азийн соёл иргэншил гэж миний амьдралд маш их нөлөө үзүүлсэн нэг хичээлд суув. Энэ хичээл бол бүтэн жил үргэлжилсэн судалгааны хичээл байлаа. Голцуу зүүн хойд азийг судалсан юм. Энэ үед би анх Япон, Солонгос, Хятадыг илүү нухацтай судалж эхэлснээс гадна зүүн ази судлалын хүрээнд Монголын түүхийг судлах нь зүйн ёсны хэрэг байв. Чингис хаан болоод Хятадад хаан суусан Хубилай хаан, түүний Японыг эзлэн түрэмгийлэх оролдлого болоод Японы армийг судалсан. Зүүн ази судлалд Монголын эзлэх байр суурь бол өндөр, энэ бүс нутагт буй бүх улс орны түүх Монголтой хамааралтай байдаг. Тийм ээ, энэ л үед би Монголын тухай анх мэддэг болсон. Дараа нь Йелийн их сургуульд түүхийн ухаанаар магистр хамгаалахдаа би зүүн хойд ази судлалыг судалгааны гол сэдвээ болгосон. Энэ ч утгаараа илүү гүн судлах болсон. Харин энэ удаад орчин үеийн монгол, 1920-иод оны хувьсгалаас өгсүүлээд 20 дугаар зууны төгсгөл үеийн монголын түүхийг судалсан.

АНУ-ын дипломат албанд олон жил ажиллахдаа та Япон, Солонгос зэрэг улсуудад томилогдон ажиллаж байснаас гадна япон, солонгос хэлийг маш сайн судалсныг тань мэдэх билээ. Ингэхэд таны монгол хэл ямар вэ? Монгол хэл үзэж байв уу?

(инээв) Монгол хэл бага зэрэг үзсээн. Ер нь бол Америкийн залуу дипломат гадаадад томилогдоосоо өмнө 2 жил гадаадын хэцүү хэлүүдийг судлах бэлтгэлд хамрагддаг жамтай. Харин ахмад дипломат болоод аль нэг оронд элчин сайдаар томилогдох болвол томилогдохоосоо зургаан сарын өмнө л тэр тухайгаа мэддэг юм. Энэ утгаараа хэл сурах хугацаа их хомс болдог. Тэгээд ч хөгширч байгаа дипломатууд хэл сурахдаа тааруу болчихдог гэж тэд үздэгтэй холбоотой байх (инээв). Тийм ч учраас би монгол хэлийг залуу үедээ япон, солонгос хэл үзсэн шигээ хоёр жил үзэж чадаагүй. Уг нь тийм бололцоо олдсон бол зүгээр байсан, гэвч тэд намайг тэр дор нь л Монгол руу томилохыг хүссэн. (инээв)

Хэлэх шаардлагагүй ч Монгол хэлийг сурахад маш хэцүү гэж дуулсан.

Тийм ээ, хэцүү хэл шүү. (инээв)

АНУ-ын ЭСЯ-ны байр хойд талаараа гэр хорооллоор хүрээлүүлсэн. Танд хотын энэ утаа яаж нөлөөлж байна?

Ер нь бол өвлийн улиралд ч гэсэн өдрийн цагаар бол гайгүй байдаг. Тийм ч муу биш. Харин өглөөгүүр бол хэцүү. Манай барилга дотор агаар шүүлтүүрийн систем байдаг. Мэдээж өглөөгүүр бол цонхоо хаалттай байлгадаг (инээв). Ер нь бол зун, намар, хавар бол нэг их асуудалгүй. Өвөл бол утаа маш их. Улаанбаатарт байгаа бусад бүх оршин суугчидтай адил бид хугацаа өнгөрөх тусам тодорхой дэвшил гарч, энэ асуудал шийдэгдэж, Улаанбаатар маань утаагүй болох байх гэж найдаж байна. Цаг хугацааны л асуудал юм.

Энэ утааны асуудлыг шийдэхэд танд ямар нэгэн санал байна уу?

Мэдээж би бол инженер хүн биш. Гэхдээ намайг анх Японд очиход тэнд маш их утаатай байсан. 1970-аад он юмаа даа. Японы эдийн засаг сайжраад энэ асуудал шийдэгдсэн. Бас намайг анх Солонгост очиход тэнд мөн л утаа угаар ихтэй байв. Солонгосын эдийн засаг сайжрахад тэд бас л утаанаасаа салж чадсан. Энэ утгаараа Монголчууд яг ижил юм хийж болох байх. Эдийн засаг сайжрах үед цахилгаан дулаан гаргахад бохир түлш хэрэглэхгүй харин илүү цэвэр бүтээгдэхүүн хэрэглэх бололцоо гарах байх. Ер нь бол гэр хорооллоос айлуудыг орон сууцжуулж байгаа төслийн талаар би мэдээлэлтэй байдаг. Тэгээд хуучин цахилгаан станцууд нь шинэ цахилгаан станцаар шинэчлэгдэх байх л даа.

Монголын хэвлэл мэдээлэлтэй та яаж танилцдаг вэ? Монголын англи хэл дээрх сонин сэтгүүл уншиж, телевизийн мэдээ үздэг үү?

Би UB Post, Mongol messenger уншдаг. Хааяа олдвол англи хэл дээрх хөтөлбөр үздэг. Харин олзуурхууштай нь манай элчингийн хэвлэл мэдээллийн алба өдөр бүр шаардлагатай гэж үзсэн гол гол мэдээ, нийтлэлийг хураангуйлан орчуулдаг тул бид улс оронд юу болж буй талаарх мэдээллийн тоймыг өдөр бүр уншдаг. Энэ утгаараа дипломатууд бид монголчууд хаана юу бичиж байгаа талаар мэдээлэл авч байдаг.

Ер нь англи хэл дээрх телевизийн мэдээ, сонин сэтгүүлийг нэмэх хэрэгтэй байгаа юм аа даа?

Ер нь бол хоёрын зэрэг сонин англи дээр гарч байгаа нь сайн хэрэг. Бусад улсуудад ч тиймэрхүү л байдаг. Яваандаа долоо хоног тутам хэвлэгдэж буй сонингууд өдөр бүр хэвлэгддэг болох цаг ирэх байх гэж бодож байна.

Та монголын зохиолчдын бүтээлийг англи хэл дээр уншиж байсан уу? Уншсан бол хэдийг нэрлэнэ үү.

Одоо та харин ёстой хувийн асуулт асуулаа (инээв). Яагаад гэвэл мэдээж би роман түүхийн ном зохиол их уншдаг боловч яруу найрагт их дуртай. Энэ ч утгаараа би монголын яруу найрагчдын бүтээлийн англи орчуулгаар нь нэлээд уншсан. Жишээлбэл би Мэнд-Ооёо гуайн шүлгүүдэд их дуртай. Бас хэд хэдэн бусад яруу найрагчдын шүлгийг унших дуртай. Саймон Виккингсмит гэж маш сайн орчуулагч бий. Тэр сүүлийн хэдэн жил нэлээд их монголын яруу найргыг англи руу орчуулсан. Энэ орчуулгуудыг л уншиж би монголын яруу найрагтай танилцдаг. Монголын яруу найрагт гардаг эх орон, байгалиа хайрлах утга уянгад би их дуртай.

Түүхч хүний хувьд та ноён Баабарын бичсэн “XX зууны монгол”-ыг уншсан уу?

Тийм ээ, түүхийн ном гэж асуусан бол би түүнийг дурдах байлаа. Баабарын номыг би уншилгүй яахав. Их сайн ном шүү. Баабар дөрөв хоногийн өмнө энд ирж бид хамт оройн зоог барьсан. Түүний надад зориулж гарын үсгээ зурж бэлэглэсэн хувь нь ч надад байдаг. Монголын нууц товчооны гайхамшигтай орчуулгыг би уншиж байсан. Мөн илүү гүн гүнзгий улстөрийн утга агуулгатай номууд ч их уншдаг. 1930-1940 оны хооронд Монголд болсон үйл явдлуудын тухай болоод Чойбалсангийн үе, мөн илүү орчин үеийн түүхийн зохиолуудыг ч их уншдаг.

Ном гэснээс таны хобби юу вэ?

Ном унших, яруу найргаас гадна би явган аялах дуртай. Цаг агаар сайхан болвол би монголын үзэсгэлэнтэй хөдөө нутгаар явган аялах бодолтой байна. Ноднин жил би тэгж аялсан. Би бүр өвлийн цагаар хүртэл явган аялж үзсэн. Гэхдээ мэдээж өвлийн цагаар ууланд явган аялах их хэцүү юм билээ. Ганц хоёр удаа өвөл явган аялж үзсэн шүү.

Хөдөө нутагт хэр их аялдаг вэ?

Өвлийн үеэр бол мэдээж арай цөөн, 6-8 удаа. Зун цагт бол аль болох олон удаа явахыг хичээдэг. Вашингтоноос ирэх зочид төлөөлөгч, элчин сайдын яамны ажлын ачааллаас их шалтгаалдаг л даа. Боломж гарвал л аялдаг. Энэ зуны хувьд бол надад маш том аяллын төлөвлөгөө бий, харин амжуулж чадах байх гэж найдаж байна (инээв).

Маш хувийн асуулт байж магад. Та шүтлэгтэй юу? Христэд итгэдэг үү? Улаанбаатарт сүмд очдог уу?

Ямар нэгэн албан ёсны сүмд бол явдаггүй. Ер нь орчин үед шашингүй (секулар) хүн ч гэсэн нэг төрлийн хувийн шүтлэгтэй байдаг байх. Ямар нэгэн шашинд албан ёсоор ороогүй ч би бүгдийг нь маш сэтгэл хөдөлж хүлээн авдаг. Гандан хийд рүү би ойр ойр очдог. Амарбаясгалант хийдэд бараг зургаан удаа очиж үзсэн. Монголын буддизмыг гүн сэтгэлээсээ хүлээн авдаг. Ямар нэгэн албан ёсны сүмийн гишүүн байхаасаа илүү би сэтгэлээрээ шүтлэгтэй явахыг илүүд үздэг. Надад шүтлэг байгаа гэж би боддог.

Та Улаанбаатарт дэлгүүр хэсдэг үү? Хаагуур шоппинг хийдэг вэ?

(инээв) Би бусад хүмүүс шиг тийм бодит утгаар нь шоппинг хийдэггүй л дээ. Би хуучин эдлэлийн дэлгүүрээр орж гар урлал сонирхдог. Ганц нэг гар урлал ч авч байсан. Би уран зургийн галлерей орж, Монголын контемпорари стилийн уран зураг авсан. Хүмүүсийн хувьд арай өөр байх, миний хувьд иймэрхүү маягаар л урлагийн зүйлээр л шоппинг хийдэг дээ (инээв).

Таны дуртай монгол хоол юу вэ? Чөлөөт цагаараа найзуудтайгаа хаагуур явах дуртай вэ, эсвэл Улаанбаатарын ямар зоогийн газруудыг илүүд үздэг вэ?

Аа ха, би тэрийг хамаагүй хэлж болохгүй байх (инээв). Улаанбаатарт ордог олон зоогийн газар байдаг боловч хэрэв заримыг нь хэлэхгүй мартчихвал таньдаг зоогийн газрын эзэн найз нар маань гомдох нь дамжиггүй. Би хааяа л гадуур хооллодог. Гэхдээ манай энэ байшинд нэлээд их энтертэйнмент болдог шүү. Бусад хүмүүстэй адил би махтай хоолонд дуртай. Дандаа идээд байж болохгүй ч xуушуур бол их сонирхолтой. Олдвол хорхог идэх дуртай. Хөдөө явж байхдаа хорхог идэж үзсэн. Буузанд би их дуртай, тэртусмаа цагаан сарын үеэр. Би бас тэмээний маx, тарвага хүртэл идэж үзсэн шүү. Гэхдээ хүмүүсийг тарвагыг битгий хэтэрхий их идээрэй гэж уриалмаар байна. Яагаад вэ гэвэл бид идээд байх юм бол Монголд тарвага байхгүй болчихно шүү дээ (инээв). Тарваганы мах бол амттай эд, гэхдээ энэ тохиолдолд би жаахан консерватив байр суурьтай байна (инээв).

Бидэнд цаг бага үлдсэн бололтой. Та бидэнд гэрээ танилцуулахгүй юу. Манай үзэгчид магадгүй таныг хэрхэн амьдардгийг сонирхож байгаа байх?

Тэгэлгүй яахав. (бид буйдангаас босч түүний гэртэй танилцав) Та бид манай гэрийн зочны өрөөнд байна. Энд харж буй зургууд бол бараг зуун жилийн өмнө авсан Америкийн уугуул иргэд буюу Америкийн индианчуудын фото зургуудын хуулбар юм. Америкийн түүхийн нэгэн зурвас үеийг төлөөлүүлж, Америкийн уугуул иргэдийн сүр жавхланг үзүүлсэн энэ зургуудыг АНУ-ын элчин сайдын өргөөний хананд байх ёстой гэж би хувьдаа үзсэн юм. Өөр нэг шалтгаан бол антопологичид Америкийн индианчууд нь одоогийн Монгол орон байгаа Төв Азиас Хойд Америкт нүүдэллэн ирсэн гэж үздэгт байгаа юм. Тиймээс ч Америкийн индианчууд нь Монголчуудын өвөг дээдэстэй ямар нэгэн сэжмээр холбоотой гэж би үздэг. Энд фото зургуудаас гадна баяр ёслолын үеээр хэрэглэдэг Америкийн уугуул иргэдийн баг байна. Мөн гар урлалаар хийсэн Аляскын Клингет омгийнхны жижигхэн хайрцаг байна. Энэ хайрцагийг загас барихад хэрэглэдэг жижиг хэрэглэлүүд, дэгээ, дамар хадгалахад хэрэглэдэг. Клингет загасчин нь каноэ завиндаа суугаад загасчлахаар явахдаа энэ хайрцгийг авч явдаг байж.

Энд байгаа ном маш их сонирхол татаж байна. Чингис хаан гээд германаар бичсэн байна.

Тийм ээ, энэ бол герман хэлээр гарсан ном. Миний герман хэл тийм сайн биш. Гэхдээ энэ ном нь Чингис хааны үеийн гайхамшигтай түүх болоод Монголын эзэнт гүрний тухай өгүүлдэг.

Хэн бичсэн юм бол?

Уг нь каталог юм. Миний санаж байгаагаар хэдэн жилийн өмнө Берлинд болсон үзэсгэлэнгийн үеэр гарсан каталог. Дотор нь байгаа зургууд нь маш сонирхол татсан тул би энэ каталогийг авсан.

Энд маш сонирхолтой нэг юм үзүүлье. (хананд буй жааз руу заав) Энэ бол Монгол улсын ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаярыг 2007 оны 10 сард Цагаан ордонд айлчилж, ерөнхийлөгч Буштай дээд хэмжээний уулзалт хийх үед барьсан өдрийн зоогийн ширээн дээр миний нэрний хажууд тавьсан байсан өдрийн хоолны цэс юм. Би үүнийг жаазанд хийлгээд энд аваад ирсэн юм (инээв).

Гол зоогийг нь Цагаан гаагаар амталсан далайн хавчны мах гэж бичсэн байна...

Тиймээ, тэнд хавчнаас гадна ногооны салат, мөхөөлдөс, алимны бялуу, бас Америк улаан дарс байсан. Маш амттай зоог, маш сайхан яриа өрнөсөн шүү. ... Энэ өрөөнд зарим зураг байна. Энэ бол Аляскын индианчуудын баг байна. Илүү орчин үеийн маягийн баг. Та харж байгаа бол тэр хананд ч гэсэн нэмээд хэдэн зураг бий. Энэ зоог барих өрөөнд тавьчихсан байгаа энэ жижиг зүйлд би их дуртай. Танд харуулья. Энэ бол дорнын талд миний нэг найзын авсан Дорнод аймгийн нэгэн гэр бүлийн гэрэл зураг байгаа. Энэ гэр бүл үхэр тэргэн дээр гэрээ ачаад нэг газраас нөгөөд нүүж яваа зураг. Маш монгол маягийн, монголын гайхамшигтай уламжлалыг харуулсан зураг болохоор надад маш их таалагдсан. Тэгээд би дандаа л энэ зургийг энэ өрөөндөө хадгалдаг юм.

Танай туслах Мариссагийн надад олгосон цагаас бидний яриа нэлээд хэтэрчихсэн байгаа тул би танаас сүүлчийн асуултаа асууя. 2006 онд Монгол улсад хүрэлцэн ирэхдээ таны хэлсэн нэг үг энд байна. Та хэлэхдээ Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны 800 жилийн ойн баярын үеэр АНУ-аас Монгол улсад суух элчин сайдын үүргээ биелүүлэхээр ирж байгаагаа маш их онцгойлж, бэлэгшээсэн байна. Монгол улсад байх хугацаанд тань Монголын ард түмэн, Монголын соёл, заншилаас юу таны сэтгэлд гүн мөр үлдээсэн бэ?

Юу үнэн гэвэл Монголын соёл заншилаас маш их юм суралцсан маань үнэн. Монголд байх хугацаандаа миний үзсэн харсан бүх зүйл дотроос миний сэтгэлд хамгийн гүн үлдсэн зүйл бол улс орон нийгэмдээ ямар агуу их өөрчлөлтүүдийг хийж болоx вэ гэдгийг Монголчууд дэлхийд амжилттай харуулж чадсан явдал. Ардчилсан тогтолцоо, зах зээлийн эдийн засагт энх тайвны замаар, үр дүнтэйгээр шилжиж чадсан явдал. Энэ бол амар хийж болдог үйлс биш. Олон олон улс орнууд иймэрхүү шилжилт, өөрчлөлтийг хийх гэж зориод бүтэлгүйтдэг. Улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хүрээнд ийм мундаг өөрчлөлт хийж чадсан улс орон сүүлийн 20 жилд лав Монголоос өөр байхгүй байх гэж би боддог. Тиймээс ч би хувьдаа Монгол улсыг бусад олон хөгжиж буй орнуудад үлгэр жишээ болж чадсан улс гэж үздэг. Монгол оронд 2 жил хагас болох хугацаанд надад хамгийн их гайхал, бахархлыг төрүүлсэн явдал гэвэл чухам энэ юм.

Ноён Элчин Сайд аа! Бидэнд цаг зав гарган халуун дотно хүлээн авсанд тань гүн талархал илэрхийлье!

Баярлалаа. Та бүгдийг өөрийн өргөөндөө хүлээн авсандаа маш их баяртай байна. Залуу чиний ажил үйлст өндөр амжилт хүсье!

Ярилцсан Д.Сайнбаяр
April 7, 2009
Ulaanbaatar, Mongolia