Энх тайвныг сахиулагч Роналд Рэйганы дурсгалд

Яагаад ч юм саяхан нэгэн сайн найзтайгаа өөрийн очих дуртай Веранда зоогойд үдшийн зоог барьж, улаан дарсны амтыг тамшаалах зуур ертөнцийн түмэн зүйлсийг хамж, таатайяа буу халж суухдаа Берлиний хана хэрхэн нурсан тухай дурсан ярилцсан билээ. Үүнийхээ дараа сэтгэл хөөрсөн бид Зайсан толгой дээр гарч шөнийн Улаанбаатарын үзэсгэлэн, тэнгэрт орчих оддыг харж баясав.

Тийм ээ, 9 настайдаа анх харь нутагт хөл тавих завшаан гарч 1990 онд гэр бүлээрээ Орос, Польш, Баруун зүүн Германд аялж билээ. Харин түүхэнд ховор тохиох Берлиний ханыг нурааж, 2 герман нэгдэх (1990 оны 10 сарын 3) түүхэн үед тэнд очиж, гэрч болсондоо хайрт аав ээж хоёртоо хязгааргүй их баярлаж явдаг. Энэ л аялал, энэ л түүхэн үйл явдал миний амьдрал, ертөнцийг харах нүдийг минь тэрчигээр нь өөрчилсөн. Яагаад ч юм Москва хүрэх 5 хоногийн галт тэргэний аялал дунд уншина гэж аваад гарсан Монголын Нууц Товчоо (тэр жил Нууц товчооны 750 жилийн ой болж, Ш.Гаадамба, Ц.Дамдинсүрэн нарын нэгтгэсэн МНТ хэвлэгдэж шуугиан тарьж байв) -г уншиж дуусгана гэж зөрүүдлэсээр, уг номыг дунд нь оруулаад, уран тансаг үгсийг нь юутай хийтэй нь дутуу ойлгосон ч аав ээждээ өхөөрдүүлсэн нь бяцхан Бороо байв. (гэрийнхэн маань намайг одоо ч Бороо гэж дууддаг)... Чухамдаа миний уншсан хамгийн анхны ном маань МНТ болов уу. Гэхдээ нэг их юм ойлгоогүй, харин 3 дугаар ангийн унших дасгалаа сайтар хийж авсан байх :) Байгаль далай, Оросын нутгийн шивэр (сибирь) ой, Москвагийн метро, Варшавын Палаз Култур, Берлиний цэвэрхэн гудмууд, 3 давхар вагон, Потсдамын хааны ордон... Яг л үлгэрийн юм шиг 14 хоногийн аялал... Аяа, өнөөг хүртэл энэ дэлхийн хаа ч таараагүй "нэвтэрхий толь" шиг агуу их мэдлэгтэй, үүрдийн эх оронч, их түүхээ дээдлэгч, хамгийн шударгуу зантай АБУ таниараа бяцхан хүү тань бахархнам. Хүү нь танийхаа өлмий дор өвдөг сөхрөн мөргөж адис ивгээлийг тань хүртюү!

Хүйтэн дайныг дуусгахад онцгой гавъяа байгуулсан сартваахи Роналд Рейганыг би хүндэтгэн хайрладаг билээ. Түүнийг 4 жилийн өмнө тэнгэрт халихад гашуудахдаа тэрлэсэн нэгэн өгүүллээ Цахим Өртөөний архиваас уудлаж, Улаанбаатарын Ханыг буулгасанд талархаж, сэтгэлийн зул асаамуй.

----
Энх тайвныг сахиулагч Роналд Рэйганы дурсгалд

Даваабатын Сайнбаяр /Чикаго, Иллинoй/
Бямба, 06/12/2004 - 13:25

Єнгөрсөн Бямба гаригт АНУ-ын 40 дэх Ерөнхийлөгч ноён Роналд Вилсон Рэйган 93 насандаа Америкийн хамгийн урт насалсан ерөнхийлөгч болсноор хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлэв. Шатахуун түгээх цэгээс авахуулаад, айл гэрийн гадаа хаалганд элбэг үзэгддэг, ядуу нэг нь өөрийн амьдардаг чиргүүлийнхээ гадаа ч зоож орхидог АНУ-ын далбаа Америкийн иргэн бүрийн сэтгэлд намирч байна. ЗХУ-ын Сайд Нарын Зөвлөлийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Михайл Горбачевийн хамгийн анхны Америк анд болсон, хорвоог орхихдоо хүртэл бас нэг рекорд тогтоосон энэ хүн харин хэн байв?

Тэрээр 1911 онд Иллинoйс мужын Тампико хотод айлын хоёр хүүгийн бага нь болж мэндэлжээ. Түүний эцэг Жак дунд сургүүлийн ч боловсролгүй, насаараа гуталчин хийсэн, архичин хүн байв. Рэйган 1932 онд орон нутгийн Эврика коллэжыг дүүргээд Айова мужид 5 жилийн турш хэд хэдэн радио станцад спортын нэврүүлэгчээр ажиллаж, 1937 онд "Дурлал энд байна" кинонд анх тоглосноор Холливүдийн жүжигчин болох гараагаа эхэлжээ. Жүжигчин байх үедээ нийт 52 кинонд тоглосон бөгөөд ард түмэнд хамгийн танил, өөрийнх нь дуртай дүр нь "Knute Rockne: All-American" киноны Гиппэр хэмээгч Америк хөл бөмбөгийн тамирчны дүр байлаа. Рэйган 1942 оноос 1945 онуудад агаарын хүчний сургалтын сэдэвтэй кинонуудаас хийлцэж Дэлхийн хоёрдугаар дайнд өөрийн хувь нэмрээ оруулжээ. 1947 онд Дэлгэцийн Жүжигчдийн Холбооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноор улс төрийн амьдрал нь эхэлсэн байна. Уг нь Франклин Рүзвэлтийг шүтэж, Ардчилсан намын гишүүн болж байсан авч Бүгд Найрамдах намаас нэр дэвшсэн Двайт Эйзэнхауэр, Ричард Никсон нарын сонгуулийн ажилд оролцож, 1962 онд албан ёсоор Бүгд Найрамдах намын гишүүн болсон байна. 1966-1975 онуудад хоёр дахин Калифорни мужын амбан захирагчаар сонгогдож нэлээд консэрватив бодлого явуулж байв. Тухайн үед Вьетнамын дайн болон Ричард Никсоныг огцороход хүргэсэн алдарт Вотэргэйтийн хэргийн шуугиан намжаагүй, Америкын нийгмийн сэтгэл зүй их хүнд байдалд байлаа. Харин тэр л үед 69 настай Роналд Рэйган АНУ–ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон билээ.

Роналд Рэйган татварыг багасгаж, засгийн газрын зардлыг багасгаж, батлан хамгаалахын төсвийг нэмнэ гэсэн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулсан нь олонхийн саналыг авч 1980 онд Ерөнхийлөгч асан Жимми Картерийг ялж АНУ ын 40 дэх Ерөнхийлөгч болжээ. Ерөнхийлөгч болчихоод Цагаан ордонд анх морилохдоо тэр сүрдсэндээ бие нь зарсхийж байснаа хожим дурссан байдаг.

Түүний татварын бодлого, батлан хамгаалахад зориулсан зардал нь засгийн газрийг эхэндээ маш их төсвийн алдагдалд оруулжээ. Хэдий тийм ч түүний энэ эдийн засгийн бодлого дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, аажим аажмаар ажилгүйдлийг бууруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Роналд Рэйган анхнаасаа коммунизмын эсрэг тууштай тэмцэж байв. 1983 онд цөмийн бөмбөгийн довтолгоог агаараас хамгаалах Оддын дайны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн нь ЗХУ-ын цэрэг дайны заналхийллийн эсрэг бат зогсон улмаар ЗХУ-ыг буулгаж авах стратегийн зөв алхам болж, хаалттай байсан хоёр ертөнцийг нэгтгэхэд түлхэц болсон гэж олон шинжээчид үздэг. 1984 онд дэд Ерөнхийлөгч асан Волтэр Мондалийг Роналд Рэйган хэт давуу байдлаар ялж, дахин Ерөнхийлөгчээр сонгогдсон байна. Дэд Ерөнхийлөгч Жорж Буш 1988 онд Ерөнхийлөгч болсон нь 1836 оноос хойш анх удаагаа дэд Ерөнхийлөгч нь олон нийтийн сонгуулиар шууд Ерөнхийлөгчийнхөө суудлыг залгуулан авсан явдал болсон бөгөөд ингэснээрээ Америкийн ард түмэн Жорж Бушд Роналд Рэйганы үйл хэргийг үргэлжлүүлээрэй гэж хэлсэнтэй адил байлаа.

Аль ч Ерөнхийлөгчийн засаглал алдаа эндэгдлийг тойрдоггүй. Роналд Рэйганыг Иран-Кoнтрагийн хэрэгт холбогдож, 1983 онд Гренадын арлыг эзэлсэн, 1986 онд Берлинд болсон террoрист халдлагаас улбаалж Ливийн нийслэл Триполи болон Бэнгазийг агаараас довтолж олон гэмгүй хүний аминд хүрсэн, 80-аад оны эхээр гарсан ДОХ өвчнийг тархахаас сэргийлж чадаагүй гээд түүхчид, судлаачдын одоо хүртэл маргаж, бичдэг сэдвүүд бий.

***

Роналд Рэйган "Би драм, улс төр, спорт гуравт дуртай" гэж хэлсэн нь бий. Төрөлхийн илтгэх авьяас, хүмүүсйиг өөртөө татах чадвар, сэргэлэн овжин зан нь түүнийг гайхалтай сайн дипломатч, энэ зууны тэргүүний улс төрчийн нэг болгожээ. Түүнээс гадна хувь хүний хувьд гайхалтай нөхөрсөг энгийн харьцаатай, шогийн мэдрэмжээр бол бүр гойд хүн байж. 1986 онд буудуулчихаад байхдаа эмч нараас "Та нар Бүгд Найрамдах намынх биз?" гэж хошигнож явсан хүн бол Рэйган. 1984 онд хоёр дахь удаагаа ерөнхийлөгчийн сонгуульд ороод сонгуулийн халз ярианд орсон үед нь аль хэдийнэ 73 нас хүрсэн мань улс төрчийг хүмүүс хөгшин байна, ерөнхийлөгчийн албыг дахиж барьвал Франклин Рүзвэлт шиг бие нь дийлэхгүй гэж шүүмжилж байхад тэр "Нас бол энд чухал биш. Би харин наснаасаа болж нас залуу, бүр туршлага муутай хүнд суудлаа авьж өгнө гэж ярихгүй шүү" гэж хошигноход өрсөлдөгч нь хүртэл инээдээ бариж чадаагүй гэдэг. Саяхан телевизээр түүний аппаратанд ажиллаж байсан бүсгүй Роналд Рэйганы тухай дурсамжаа яриж байхыг сонссон юм. 1988 онд Цагаан ордныг орхихоосоо өмнө Рэйган бүх албан хаагчдаа биеэр хүлээн авч уулзжээ. Түүнийг өөрийн хувийн цуглуулга, хайртай морьдынхоо тухай яриж байхад мань бүсгүй Роналд Рэйганыг үнэхээр бишрэн шүтэж явдагийн дээр анх удаагаа биеэр уулзсандаа сандарч "Яанаа, би ухаан алдах нь байна шүү" гэж хэлэхэд Роналд Рэйган, "Зүгээрээ, би чамайг тосоод авчихна" гэж хэнэггүйхэн хэлэхэд өрөөнд байсан бүх хүмүүс нирхийтэл инээлдсэн байна. Харин түүний энэ сахилгагүй гэмээр алиа зан буруудах үе ч байлаа. Нэгэн удаа радиогоор ярилцлага өгөхийнхөө өмнө "Америкийн ард түмэнд хандаж таатайгаар мэдэгдэх зүйл байна. Би саяхан ЗХУ-ыг ертөнцөөс арчих мэдэгдэлд гарын үсгээ зурлаа. Тэднийг таван минутын дараа бөмбөгдөж эхэлнэ" гэж хэлсэн нь хэдийгээр радиогоор цацагдаагүй ч олон нийтэд ил тод болж, ЗХУ-ын удирдагчдын сонорт хүрч, тэднийг ихээхэн чилээсэн байдаг.

***

"Роналд Рэйган хүйтэн дайнд ялсан уу?" гэж сурвалжлагчийг асуухад Горбачев "Хүйтэн дайнд АНУ, ЗХУ хоюулаа тус бүр 10 триллион доллар алдсан. Харин хүйтэн дайн дуусах үед бид аль аль нь ялагч болсон доо" гэж хариулсан байдаг.

Олон арван жилийн турш дэлхийн нийгэм, улс төрийг хоёр хуваасан Берлиний хананы өмнө 1988 онд Роналд Рэйганы тавьсан алдарт илтгэл олон орны ард түмэнд ардчилал, эрх чөлөөний үүд хаалгийг нээж, энэ дэлхий нийтэд энх тайван, шударга ёс, эрх чөлөөтэй амьдралийг тунхагласан билээ. "Ноён Горбачеваа, энэ ханыг нээе! Ноён Горбачеваа, энэ ханыг нураая!" гэж түүний зоримог, шулуун хэлсэн алдарт үгсийг хүн төрөлхтөн мартахгүй ээ. Тухайн үедээ АНУ-ын Yндэсний Аюлгүйн Зөвлөл, бусад олон улс төрчдөөс шүүмжлэл, дургүйцлийг хүлээсэн энэ үгс ямар чухал үед эгзэгээ олсныг цаг хугацаа батлан харуулсан. Берлиний хана нурснаар Монголд ардчилал, эрх чөлөөний хонхыг дэлдэж, Монголын тусгаар тогтнолыг бататгаж, Монголын ард түмэн, бидний шинэ үеийнхний гэрэлт ирээдүйг нээсэн билээ. 1987 оны 1 сарын 27нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс Америкын Нэгдсэн Улстай анх дипломат харилцаа тогтоосон нь Жамбын Батмөнх, Роналд Рэйган нарын гар бие оролцож Америк- Монгол харилцааны түүхэнд цоо шинэ бүлэг нээсэн чухал түүхэн үйл явдал байсныг энд онцлох нь зүйд нийцэх болов уу.

.***

Хүн төрөлхтний түүх урт удаан ч ухаант, сод хүмүн ховор төрдөг. Хорвоогийн олон бор хоногийг сайн эрийн амьдралаар амьдарч, ухамсарт хүний эрч хүч, нөөц бололцоог дахин нэг нотолж чадсан тэр хүмүн энэ дэлхийд энх тайвныг сахиулагч Роналд Рэйган гэж дурсагдах болно. Хүнд өвчинд баригдаж хэвтэрт орсон Роналд Рэйган олон хоног нүдээ огт нээгээгүй атал үхэхээсээ хэдхэн хормийн өмнө нүдээ нээгээд, сахиж суусан эхнэр Нансигийнхаа өөдөөс тод томруун, гайхалтай тунгалаг харцаар харжээ. Энэ эгшинд сэтгэл хөдөлсөн эхнэр нь "Би чамд хайртай" гэж хэлэхэд тэр хайр шингээсэн нүдээ аниад энэ ертөнцөөс үүрд салан оджээ.